Pisanie pracy dyplomowej – licencjackiej, magisterskiej czy doktorskiej – wymaga bardzo dużego wysiłku i zaangażowania. Piszący skupia się przede wszystkim na szukaniu źródeł oraz na badaniach, co jest najważniejsze, ale kolejnym krokiem jest napisanie tekstu, co może wielu osobom sprawiać różne trudności.

Z pewnością sporym wyzwaniem jest właściwe zapisanie bibliografii oraz uporządkowanie przypisów. Zacznijmy od tego, czym jest bibliografia. Słowo to pochodzi z języka greckiego: βιβλιο oznacza „książka”, a γραφία „pisanie”. Jest to więc spis publikacji, z których korzystano podczas pisania pracy naukowej. Dzięki niej wiadomo, że badacz wykorzystuje dostępną wiedzę, a jego praca staje się bardziej wiarygodna. Najczęściej jest to wykaz ułożony w kolejności alfabetycznej, zamieszczony na końcu pracy.

W bibliografii mogą się znaleźć: książki, artykuły naukowe, rozdziały z książek, artykuły i inne treści ze stron internetowych, akty prawne (polskie i zagraniczne), hasła z encyklopedii, materiały konferencyjne, filmy, odcinki seriali, materiały wideo z YouTube’a, posty z mediów społecznościowych, materiały z blogów, nieopublikowane prace licencjackie, magisterskie, doktorskie, źródła archiwalne, prywatne notatki, listy, wiersze, opowiadania.

Czym natomiast są przypisy? Znajdują się one w tekście, zapisuje się je przy cytatach i parafrazach. Dzięki nim widać, z jakiego źródła autor zaczerpnął daną informację. Przypisy powinny prowadzić do odpowiedniej publikacji w bibliografii. Warto w tym miejscu zaznaczyć, czym różni się cytat od parafrazy. Parafrazę stosuje się, kiedy podaje się informacje zawarte w jakiejś publikacji, ale nie jest to dosłowny cytat. W przypadku parafrazy należy podać, skąd pochodzą informacje przytaczane w pracy, ale nie trzeba podawać numeru strony. Nie stosuje się w tym wypadku cudzysłowu. Natomiast cytat jest dosłownym przytoczeniem słów innego autora (lub swoich z innych publikacji). Wymaga podania źródła i strony, z której pochodzi. Krótsze cytaty oznacza się za pomocą cudzysłowu, a dłuższe (powyżej 40 słów) jako cytaty blokowe.

Istnieje wiele stylów bibliograficznych, które są zbiorami zasad służących do uporządkowania bibliografii i przypisów. Niektóre z nich są powszechnie znane, np. APA, Chicago, Harvard, Vancouver, MLA (Modern Language Association), AMA. Powstają też indywidualne style opracowywane przez poszczególne uniwersytety czy czasopisma.

To, jaki styl cytowania wybrać, zależy od wielu czynników, np. rodzaju pracy, którą piszemy, dziedziny, wymagań i upodobań promotora, zaleceń uczelni, standardów stosowanych w danym czasopiśmie lub wydawnictwie (jeśli piszemy artykuł naukowy). Warto zapytać promotora o styl cytowania już na etapie planowania pracy. Ważna jest konsekwencja – w całej pracy musimy używać tylko jednego stylu.

Jednym z najbardziej znanych stylów jest APA. Został on opracowany przez American Psychological Association w latach 80. XX wieku dla publikacji z dziedziny nauk społecznych – psychologii, pedagogiki, socjologii. Może być jednak stosowany również w pracach z innych dziedzin. Są to reguły określające zapis elementów tekstu takich jak przypisy, bibliografia, formatowanie tabel, podpisy pod tabelami i rysunkami, użycie kursywy i wiele innych. Zasady te skodyfikowano w Publication Manual of the American Psychological Association. W 2024 roku ukazała się siódma edycja podręcznika. Z wytycznymi stosowania APA w tekstach w języku polskim można zapoznać się w publikacji Podstawowe standardy edytorskie naukowych tekstów psychologicznych w języku polskim na podstawie reguł APA, znajdującej się w otwartym dostępie pod linkiem: https://apa7.liberilibri.pl/pdf/Skimina-Harasimczuk-Cieciuch(2022)-APA7-PL.pdf.

W przypadku stylu APA nie używamy przypisów dolnych, ale podajemy w nawiasie nazwisko i rok: (Kowalski, 2025). W ten sposób (za pierwszym razem) podajemy publikacje, w których jest maksymalnie pięciu autorów, np. (Kowalski, Nowak, Wiśniewska, Wójcik, Kowalczyk, 2025). Dla publikacji, które mają więcej niż pięciu autorów, przypis zapisujemy ze skrótem „i. in.”, np. (Wang i in., 2025). Jeśli publikacja nie ma autora, podajemy kursywą tytuł (jeśli jest długi, to tylko trzy pierwsze słowa) i rok (Tytuł, rok), np. (Pieśń o Rolandzie, 2002).

W bibliografii natomiast należy pamiętać o kilku ważnych regułach. Trzeba zachować kolejność alfabetyczną, nie numerujemy, nie dzielimy na netografię, bibliografię, filmografię itp., umieszczamy jedynie pozycje cytowane w tekście, a wszystkie pozycje, które są w tekście, muszą znaleźć się w bibliografii.

Przykładowe schematy zapisów bibliograficznych w stylu APA wyglądają następująco:

Książka:

Nazwisko, I. I. (rok). Tytuł: podtytuł. Miejsce wydania: Wydawnictwo.

Rozdział z książki pod redakcją:

Nazwisko, I. I. (rok). Tytuł rozdziału. W: I. Nazwisko (red.), Tytuł książki (ss. 1–22). Miejsce wydania: Wydawnictwo.

Artykuł w czasopiśmie:

Nazwisko, I. I. (rok). Tytuł artykułu. Tytuł czasopisma, 1(20), 1–11. DOI: 10.11111122222.

Źródło internetowe:

Nazwisko, I. I. (rok). Tytuł. Pobrane z: adres strony internetowej (jeśli znamy autora i datę publikacji).

Tytuł. Pobrane 05.03.2025 z: adres strony internetowej (jeśli nie ma autora i daty publikacji).

Innym powszechnie stosowanym stylem jest Chicago. Powstał w 1906 roku i pierwotnie przeznaczony był dla amerykańskiej odmiany języka angielskiego. Jest on jednak stosowany również w publikacjach polskojęzycznych. We wrześniu 2024 roku opublikowano osiemnastą edycję tego stylu w podręczniku The Chicago Manual of Style.

Podstawową różnicą w stosunku do APA jest to, że przypisy znajdują się na dole strony. Numery przypisów wstawia się na końcu zdania, przed kropką lub innymi znakami interpunkcyjnymi. U dołu tej samej strony pojawiają się przypisy oddzielone linią. W programie Word można je wstawić na dwa sposoby: za pomocą zakładki Odwołania/Wstaw przypis dolny lub za pomocą skrótu klawiaturowego: Alt+Ctrl+J.

Warto zwrócić uwagę również na to, że w przypadku tego stylu podajemy pełne imiona autorów, a nie tylko inicjały.

Przykładowe schematy zapisów bibliograficznych w stylu Chicago wyglądają następująco:

Książka:

Nazwisko, Imię. Tytuł książki. Miejsce wydania: Wydawnictwo, rok.

Artykuł w czasopiśmie:

Nazwisko, Imię. „Tytuł”. Tytuł czasopisma, numer (rok): strony.

Rozdział z książki pod redakcją:

Nazwisko, Imię. „Tytuł rozdziału”. W Tytuł książki, red. Imię Nazwisko, strony. Miejsce wydania: Wydawnictwo, rok.

Źródło internetowe:

Nazwisko, Imię. „Tytuł”. Nazwa portalu. Data artykułu. Adres internetowy.

Podczas pisania prac naukowych przydatne są różne programy (bezpłatne i płatne), które ułatwiają zapanowanie nad bibliografią i przypisami. Wśród nich najbardziej popularne są: Zotero, JabRef, Mendeley Reference Manager, Bib Desk, Citavi (płatny), EndNote (płatny), RefWorks (płatny). Służą one do zarządzania bibliografią i przypisami oraz do organizacji źródeł. Umożliwiają automatyczne pobieranie danych bibliograficznych oraz pełnych tekstów (jeśli są dostępne) z internetowych katalogów bibliotecznych. Pozwalają na dostosowywanie wyglądu przypisów w tekście. Integrują się z przeglądarką internetową i z edytorami tekstu, m.in. Microsoft Word, LibreOffice Writer, OpenOffice, Writer i NeoOffice.

Na koniec kilka uwag, czego unikać podczas pisania prac naukowych. Częstym błędem jest brak konsekwencji – stosowanie naprzemiennie przypisów dolnych razem z przypisami w nawiasach. W całej pracy należy stosować jeden styl. Trzeba dokładnie stosować się do zasad (nie opuszczać i nie zmieniać znaków interpunkcyjnych, nie pomijać niektórych informacji, np. nazwy wydawnictwa, inicjałów, imion, numerów stron, numerów czasopisma itp.). Warto od razu zapisywać, skąd pochodzi cytat, którego używamy. Pozwoli to zaoszczędzić czas, który jest potem tracony na szukanie źródeł, z których korzystaliśmy.

Nie można pomijać w bibliografii żadnych publikacji, ale trzeba umieścić tam wszystko, z czego się korzystało. I na odwrót – nie można umieszczać w bibliografii źródeł, których nie użyliśmy w swojej pracy. Zawsze też należy sięgać do źródeł, a nie opierać się na informacjach przytoczonych przez innych autorów.

Anna Korycińska

fot. Łucja Korycińska