Z biblioteki przed komputer

J. K. Rolling, autorka bestsellerowego cyklu o Harrym Potterze doradza nam „Kiedy masz wątpliwości, idź do biblioteki”. Jednak współcześnie rzadko z tej rady korzystamy, mając nieograniczony dostęp do Internetu. Te przemiany ogólnospołeczne znajdują również swoje odzwierciedlenie w świecie nauki, co doskonale widoczne jest w zmianach w obrębie modelu publikacyjnego czasopism.  Kiedyś pozyskanie informacji wymagało wielogodzinnych kwerend w bibliotekach, gdyż czasopisma branżowe dostępne były wyłącznie w drukowanej formie w czytelniach. Naukowcy spędzali wtedy długie godziny pochłonięci kwerendą biblioteczną źródeł. Internet wymusił jednak digitalizację zasobów czasopiśmienniczych, a dostęp do wersji online obwarowany był opłatami. Do dziś możemy obserwować ten model publikacyjny. Tradycyjne czasopisma naukowe często wymagają opłat za dostęp do artykułów, co może znacznie ograniczać dostępność wiedzy. Wprowadzając opłaty subskrypcyjne, te czasopisma zamykają wiele drzwi dla osób niezwiązanych z instytucjami akademickimi, organizacjami badawczymi lub bogatymi bibliotekami. Jednak coraz więcej czasopism decyduje się na rezygnację z opłat subskrypcyjnych na rzecz umożliwienia dostępu do publikowanych treści wszystkim zainteresowanym. Do tej grupy należy czasopismo „Wychowanie w Rodzinie”. Na stronie czasopisma można zapoznać się z treścią wszystkich opublikowanych dotychczas artykułów (zapoznaj się). Świat nauki nieustannie przechodzi zmiany, z których jedną z najważniejszych jest rozwój ruchu Open Access, czyli otwartego dostępu do badań naukowych. W dzisiejszym wpisie przyjrzymy się, dlaczego Open Access stał się kluczowym elementem przyszłości nauki i jakie korzyści niesie dla społeczeństwa.

Co to jest Open Access?

Open Access to idea, której celem jest uczynienie wiedzy naukowej dostępną dla każdego. To model publikacji, który umożliwia bezpłatny dostęp do treści naukowych, eliminując barierę płatności i ograniczeń dostępu. Tradycyjnie czasopisma naukowe funkcjonowały na zasadzie subskrypcji, gdzie instytucje akademickie, biblioteki lub czytelnicy indywidualni płacili opłaty za dostęp do konkretnych artykułów lub pełnych numerów czasopism. To podejście stwarzało jednak bariery finansowe i ograniczało dostęp do wiedzy tylko dla tych, którzy mogli sobie na to pozwolić. Ruch Open Access pojawił się w odpowiedzi na te wyzwania, starając się zniwelować przeszkody związane z płatnym dostępem do badań naukowych. Główne cele ruchu Open Access to:

Dostępność dla wszystkich: Zapewnienie, że wyniki badań naukowych są dostępne dla wszystkich, niezależnie od lokalizacji geograficznej czy statusu finansowego.

Przyspieszenie postępu naukowego: Umożliwienie szybkiego i szerokiego dzielenia się wynikami badań, co przyczynia się do szybszego postępu w nauce.

Zwiększenie widoczności i wpływu: Poprzez udostępnianie treści w trybie Open Access, autorzy mają szansę na większą widoczność swoich prac, co może przyczynić się do zwiększenia liczby cytowań i wpływu na społeczność naukową.

Otwarta współpraca: Promowanie otwartej współpracy i wymiany idei między badaczami, co sprzyja dynamicznemu rozwojowi nauki.

Budapeszteńska Inicjatywa Otwartego Dostępu

Ruch Open Access przybrał różne formy, w tym otwarte czasopisma naukowe, repozytoria instytucji naukowych, a także inicjatywy finansowane przez organizacje non-profit. Jednym z kluczowych dokumentów wpływających na rozwój Open Access jest „Budapeszteńska Deklaracja Open Access” (Budapest Open Access Initiative [BOAI] – zapoznaj się ), która odegrała kluczową rolę w formułowaniu zasad i celów Open Access. Formułując zasady i cele ruchu Open Access, BOAI sprawiła, że ruch Open Access stał się coraz bardziej widoczny i aktywny, zyskując poparcie instytucji naukowych, badaczy oraz organizacji wspierających otwarty dostęp do wiedzy naukowej. Warto poświęcić kilka akapitów przybliżeniu tej inicjatywy, będącej kamieniem milowym w rozwoju dostępności do badań naukowych.

Budapeszteńska Inicjatywa Otwartego Dostępu (BOAI): W lutym 2002 roku podczas spotkania w Budapeszcie ogłoszono „Budapeszteńską Deklarację Otwartego Dostępu”. Dokument ten był rezultatem współpracy międzynarodowej grupy uczonych, bibliotekarzy i działaczy społeczności naukowej. Deklaracja zawierała kluczowe zasady i cele ruchu Open Access, m.in. zapewnienie, że literatura naukowa stanie się dostępna dla każdego, a nie tylko dla tych, którzy mogą sobie na to pozwolić.

Kluczowe Zasady BOAI:

Otwarty dostęp do treści: BOAI zaznaczała konieczność umożliwienia bezpłatnego dostępu do treści naukowej dla wszystkich zainteresowanych.

Autonomiczność autorów: Inicjatywa podkreślała autonomię autorów w zakresie decyzji dotyczących publikacji, zachęcając do wyboru otwartych kanałów dystrybucji.

Zachowanie jakości naukowej: BOAI postulowała utrzymanie wysokich standardów jakości naukowej w procesie publikacji.

Wpływ BOAI na rozwój Open Access: Budapeszteńska Inicjatywa Otwartego Dostępu miała ogromny wpływ na kształtowanie ruchu Open Access. Jej zasady stanowiły fundamenty dla wielu późniejszych inicjatyw i projektów wspierających otwarty dostęp do wiedzy naukowej.

Otwarty dostęp w praktyce – czasopismo „Wychowanie w Rodzinie”:

Budapeszteńska Inicjatywa Otwartego Dostępu pozostaje kluczowym momentem w historii Open Access, ustanawiając zasady, które kształtują obecny krajobraz nauki. Jej wpływ jest nadal widoczny w rozwijających się inicjatywach i czasopismach, które w praktyce realizują ideały otwartego dostępu do wiedzy naukowej. Czasopismo „Wychowanie w Rodzinie” (zapoznaj się) to doskonały przykład, jak wartości i cele Budapeszteńskiej Inicjatywy Otwartego Dostępu przenoszą się na praktykę. Dzięki podejściu opartemu na idei Open Access, czasopismo to staje się dostępne dla szerszej społeczności, promując swobodny dostęp do wiedzy o rodzinie, wychowaniu i edukacji.

Polityka otwartego dostępu – systemowe wsparcie idei Open Access

W ramach polityki grantowej, coraz więcej instytucji finansujących badania, takich jak agencje rządowe czy fundacje naukowe, wprowadza zasady otwartego dostępu. Wymagają, aby wyniki badań finansowanych publicznymi środkami były dostępne dla społeczeństwa, co manifestuje zasadę, że wiedza naukowa powinna być publicznym dobrem. Takie podejście do polityki grantowej jest często określane jako „polityka otwartego dostępu do badań naukowych”. Podkreśla ono transparentność, równość dostępu do wiedzy i maksymalne wykorzystanie potencjału społecznego z inwestycji publicznych w badania naukowe.

Elementy polityki otwartego dostępu:

Otwarty dostęp do publikacji naukowych: W ramach tej polityki, instytucje finansujące badania (takie jak agencje rządowe lub fundacje naukowe) wymagają, aby wyniki badań były publikowane w czasopismach naukowych z otwartym dostępem lub były dostępne w repozytoriach otwartego dostępu.

Polityka depozytowa: Instytucje te mogą również wprowadzać polityki depozytowe, które wymagają od badaczy, aby deponowali kopie swoich prac w instytucjonalnych repozytoriach otwartego dostępu.

Zasady finansowania:

Warunki otwartego dostępu: W umowach grantowych może być uwzględnione zobowiązanie badaczy do publikowania wyników badań zgodnie z zasadami otwartego dostępu.

Finansowanie publikacji OA: Instytucje finansujące badania mogą także finansować koszty publikacji otwartego dostępu, co pozwala autorom na publikowanie w czasopismach OA bez konieczności ponoszenia kosztów z własnej kieszeni.

Cel polityki otwartego dostępu:

Głównym celem takiej polityki jest zapewnienie, że badania finansowane za publiczne środki są dostępne dla szerokiego grona odbiorców, w tym dla społeczeństwa, przemysłu, innych badaczy i instytucji edukacyjnych. To podejście wspiera zasadę, że wiedza naukowa powinna być publicznym dobrem, a wyniki badań powinny być dostępne dla tych, którzy przyczynili się do ich finansowania – czyli społeczeństwa.

Przykład praktyki:

Jednym z przykładów jest polityka Narodowego Centrum Nauki w Polsce, które w 2020 roku przyjęło „Politykę NCN dotyczącą otwartego dostępu do publikacji” (zapoznaj się). Wymaga ona, aby w umowach, które są zawierane przez NCN od stycznia tego roku, publikacje ujęte w raportach końcowych będą musiały być opublikowane w otwartym dostępie.

Korzyści polityki otwartego dostępu:

Demokratyzacja wiedzy: Zapewnia równy dostęp do wyników badań, niezależnie od statusu finansowego czy instytucji.

Maksymalne wykorzystanie inwestycji publicznych: Gwarantuje, że społeczeństwo maksymalnie korzysta z inwestycji publicznych w badania naukowe.

Przyspieszenie postępu naukowego: Dzięki swobodnemu dostępowi do badań naukowych, postęp w nauce może być przyspieszony, co przynosi korzyści społeczeństwu. Polityka ta stanowi często ważny element strategii wspierających otwarty dostęp i wspiera ideę, że wiedza naukowa jest dobrem publicznym, które powinno być dostępne dla wszystkich.

Teraźniejszość z Open Access

Mimo sukcesów, ruch Open Access staje w obliczu współczesnych wyzwań, takich jak model finansowania publikacji czy utrzymanie standardów naukowych. Jednak dzięki inspiracji płynącej z Budapeszteńskiej Inicjatywy Otwartego Dostępu, naukowcy i instytucje naukowe podejmują wysiłki w dążeniu do bardziej otwartej, dostępnej i zrównoważonej przyszłości publikacji naukowej.

Open Access to nie tylko kwestia dostępu do wiedzy, ale również fundament nowego podejścia do nauki. W miarę jak ruch ten się rozwija, otwiera on drzwi dla szerokiego grona ludzi, dając szansę na rozwijanie się w świecie nauki niezależnie od barier finansowych. Wspieranie Open Access to inwestycja w przyszłość edukacji i postępu naukowego.

Ewa Jurczyk-Romanowska

Grafikę pobrano z https://logowik.com/open-access-logo-vector-52362.html